ابومصعب احمد بن ابی‌بکر زهریاَبومُصْعَب، احمد بن ابی‌بکر قاسم بن حارث بن زرارة بن مصعب بن عبدالرحمن بن عوف زهری (۱۵۰-۲۴۲ق/۷۶۷-۸۵۶م)، فقیه و قاضی مدنی و یکی از راویان موطأ از مالک بود. ۱ - معرفی ابن مصعبابومصعب در مدینه می‌زیست و در همان شهر نیز درگذشت. وی محضر مالک را درک کرد و نزد او دانش اندوخت، از دیگر بزرگان، دراوردی ، ابن ابی حازم ، ابراهیم بن سعد ، مغیرة بن عبدالرحمان و محمد بن ابراهیم بن دینار نیز فقه و حدیث آموخت [۱]
محمد بن خلف وکیع،اخبار القضاة ، ج۱، ص۲۵۸ ، بیروت، عالم الکتب.
[۲]
عبدالرحمن بن محمد ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۴۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۳]
احمد بن محمد کلاباذی، رجال صحیح البخاری، ج۱، ص۴۶، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
افرادی چون بخاری ، مسلم ، ابوحاتم رازی و ابوزرعه از شاگردان و راویان اویند. [۴]
عبدالرحمن بن محمد ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۴۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۵]
احمد بن محمد کلاباذی، رجال صحیح البخاری، ج۱، ص۴۶، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۶]
احمد بن علی ابن منجویه، هرجال صحیح مسلم، ج۱، ص۳۲، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۷]
یوسف بن عبدالرحمن مزی، تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۷۹-۲۸۰، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱.۱ - راوی مؤطأچنانکه گفته شد، ابومصعب یکی از راویان مؤطأ از خود مالک بود که دارقطنی وی را در روایت آن مورد وثوق شمرده است. نوشته‌اند که روایات ابومصعب و احمد بن اسماعیل سهمی از مالک، از آخرین روایات موطأ بوده و در این دو روایت حدود ۱۰۰حدیث افزون بر دیگر موطأها-همچون موطأ یحیی بن بکیر -به چشم می‌خورد. [۸]
علی بن احمد ابن حزم، جوامع‌السیرة، ج۱، ص۳۲۷، به کوشش احسان عباس و ناصرالدین اسد، قاهره، ۱۹۵۶م.
[۹]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۴۳۷-۴۳۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اگرچه طریق مدنی ابومصعب، نسبت به برخی دیگر از طرق روایی موطأ از اهمیت کمتری برخوردار بوده است اما به هر روی می‌توان در قرون مختلف، در فهارس، مشیخه‌های گوناگون به ویژه در غرب اسلامی روایت آن را مشاهده کرد. [۱۰]
عبدالحق ابن‌عطیه، فهرس، ج۱، ص۹۴، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۱۱]
عبدالحق ابن‌عطیه، فهرس، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۱۲]
عبدالحق ابن‌عطیه، فهرس، ج۱، ص۱۲۹، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۱۳]
محمد ابن‌خیراشبیلی، فهرسة ، ص۱۷۴ ، به کوشش فرانسیسکو کودار،بغداد،۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م
[۱۴]
قاسم بن محمد برزالی، مشیخة قاضی القضاة ابن جماعة ، ج۱، ص۱۲۷ ،بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م .
[۱۵]
عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس، ج۲، ص۹۶۰-۹۶۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱.۲ - عقایدابومصعب از فقیهان برجسته زمان خود بود و مذهب مدنی داشت و در سخنی معروف مذهب اهل مدینه را بر عراقیان برتری داده و نسبت به آنان اظهار فخر کرده است، [۱۶]
ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
اما قاضی عیاض . [۱۷]
ترتیب المدارک قاضی عیاض، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۵۱۲، بیروت/طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
ابن‌حجر [۱۸]
احمد بن علی ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب‌التهذیب، ج۱، ص۲۰، حیدراباد دکن، ۱۳۲۵ق.
ضمن بیان مطلبی، وی را در فتواهایش متمایل به رأی دانسته‌اند. آن دو مورد داستان منع شدن ابن‌ابی خثیمه از سوی پدرش در مورد علم اندوزی نزد ابومصعب، ضمن اظهار شگفتی از این مطلب، احتمال داده‌اند که شاید تمایل ابومصعب به رأی و یا داخل‌شدنش در امر قضا سبب این ممانعت گردیده است. [۱۹]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۴۳۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
وی در موضوع غیرمخلوق بودن قرآن با اتکا به گفته مالک، حتی کسی را که در این امر شک یا وقف کند، کافر می‌دانست و معتقد به خلق قرآن را خبیث می‌شمرد. [۲۰]
ترتیب المدارک قاضی عیاض، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۵۱۲، بیروت/طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۴۳۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱.۳ - قضاوتابومصعب در زمان عبیدالله بن حسن علوی-والی مأمون در مدینه -قضای این شهر را به عهده داشت و گویا تا زمان عزل عبیدالله (۲۱۰ق) بر آن منصوب بود. [۲۲]
عبدالحق ابن‌سعد، ط، ج۵، ص۴۴۱، الطبقات‌الکبری، بیروت، دار صادر.
[۲۳]
محمد بن خلف وکیع،اخبار القضاة ، ج۱، ص۲۵۸ ، بیروت، عالم الکتب.
و به گفته زبیر بن بکار وی در هنگام مرگ نیز بر مسند قضا بوده است. [۲۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۴۳۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱.۴ - در اسانید صحاح ستهنام ابومصعب به عنوان یک محدث در اسانید صحاح سته آمده است. [۲۵]
یوسف بن عبدالرحمن مزی، تهذیب الکمال، ج۱، ص۲۸۷، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و در دیگر اسانید روایی مشرق و مغرب نیز به چشم می‌خورد. [۲۶]
حمزة بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، ج۱، ص۳۹۴، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۲۷]
محمد ابن‌خیراشبیلی، فهرسة ، ص۱۷۵ ، به کوشش فرانسیسکو کودار،بغداد،۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م
[۲۸]
عبدالرحمن بن علی ابن‌جوزی، مشیخة، ج۱، ص۱۲۵، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۲۹]
عبدالرحمن بن علی ابن‌جوزی، مشیخة، ج۱، ص۱۶۰، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۰]
عبدالکریم بن محمد رافعی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۲۵۸، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م.
[۳۱]
قاسم بن محمد برزالی ، ج۱، ص۱۵۴ ، مشیخة قاضی القضاة ابن جماعة،بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م .
[۳۲]
قاسم بن محمد برزالی، مشیخة قاضی القضاة ابن جماعة ، ج۱، ص۳۴۵ ،بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م .
۱.۵ - آثاراثر مهم بازمانده از ابومصعب روایت او از موطأ مالک است که پاره‌هایی پراکنده از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق یافت می‌شود. [۳۳]
ظاهریه، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۷، خطی.
[۳۴]
فهرس مجامیع المدرسة العمریة، ص۴۱، به کوشش یاسین محمد سواس،کویت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۳۵]
عبدالحق ابن‌عطیه،فهرس ،ص۲۷۴ ، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی،بیروت،۱۹۸۳م .
[۳۶]
عبدالحق ابن‌عطیه،فهرس ،ص ۳۲۱-۳۲۲ ، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی،بیروت،۱۹۸۳م.
از اثر دیگر وی المختصر نیز نسخه‌ای خطی به روایت ابواسحاق ابراهیم بن سعید مدنی در کتابخانه قرویین فاس [۳۷]
محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، فاس، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
محفوظ است. مؤلف در این اثر فقهی، پس از خطبه و مقدمه‌ای در ستایش مذهب مدنی ، کتاب را براساس مسائل فقهی به حدود ۳۰باب منقسم کرده است؛ ابن نسخه مشتمل بر ۱۷۴برگ است. ابن‌عطیه [۳۸]
عبدالحق ابن‌عطیه، فهرس، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
طریق روایت خود از این اثر را ذکر می‌کند. ۲ - فهرست منابع(۱) عبدالرحمن بن محمد ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۲) عبدالرحمن بن علی ابن‌جوزی، مشیخة، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۳) احمد بن علی ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب‌التهذیب، حیدراباد دکن، ۱۳۲۵ق. (۴) علی بن احمد ابن حزم، جوامع‌السیرة، به کوشش احسان عباس و ناصرالدین اسد، قاهره، ۱۹۵۶م. (۵) محمد ابن‌خیراشبیلی، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودار، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۶) عبدالحق ابن‌سعد، ط، الطبقات‌الکبری، بیروت، دار صادر. (۷) عبدالحق ابن‌عطیه، فهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م. (۸) احمد بن علی ابن منجویه، هرجال صحیح مسلم، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۹) ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۱) عبدالکریم بن محمد رافعی، التدوین فی اخبار قزوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م. (۱۲) حمزة بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۱۳) ظاهریه، خطی. (۱۴) محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، فاس، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۵) فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۱۶) ترتیب المدارک قاضی عیاض، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۷) عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۱۸) احمد بن محمد کلاباذی، رجال صحیح البخاری، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۱۹) یوسف بن عبدالرحمن مزی، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۰) محمد بن خلف وکیع، اخبار القضاة، بیروت، عالم الکتب. (۲۱) برزالی، قاسم بن محمد، مشیخة قاضی القضاة ابن جماعة، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مصعب»، ج۶، ص۲۵۵۰. رده‌های این صفحه : حدیث شناسی | محدثین اهل سنت
|